Tak więc, mimo późniejszych wydarzeń historycznych, zarówno reformy Sejmu Czteroletniego, jak i Konstytucja Majowa łamiąc magnackie rządy Rzeczypospolitej, otwierały drogę dalszym przeobrażeniom politycznym i społecznym - choć nie wykorzystane, stanowiły ogromną doniosłość.

Sejm Czteroletni oraz jego największe dzieło - Konstytucja 3 maja 1791 roku, a także prawo o miastach oraz inne jego akty ustawodawcze należy rozpatrywać na szerszym tle. Nie były to akty rewolucyjne, nosiły piętno kompromisu koalicji antymagnackiej, to jednak mieszczaństwo oraz średnie ziemiaństwo tworzyło wspólny front średnich posiadaczy, którzy się zwrócili przeciw konserwatyzmowi feudalnemu magnaterii. Jednak bano się emancypacyjnych dążeń miejskiego plebsu i chłopstwa. Miasta polskie dopiero zaczęły się dźwigać z upadku, dopiero co mieszczaństwo rozpoczęło walkę o prawa polityczne, jednakże poczucie swojej siły było u niego znacznie słabsze niż na przykład u „stanu trzeciego” we Francji, a zatem nie mogło się ono stać hegemonem rewolucji burżuazyjnej, która przyniosła wolność chłopstwu we Francji.
Sejm Czteroletni przede wszystkim musiał się uciec w 1789 roku do zwiększenia podatków, aby wzmocnić obronność kraju. Jednak nie udało się zdobyć środków takich, jakich wymagała ówczesna sytuacja. Mimo wysiłków i przeznaczeniu aż 75 procent dochodów na wojsko, to w latach 1788 - 1790 wydano na ten cel 30 min. zł. to jest około 17 razy mniej niż trzy państwa zaborcze, które i tak od lat posiadały dobrze uzbrojone armie. Kierujące Sejmem Czteroletnim siły patriotyczne zamierzały, celem ratowania Ojczyzny, m. in. przejąć w zamian za stałe pensje majątki biskupów.
Większość postanowień Sejmu Czteroletniego w ogóle nie weszła w życie, innych zaś żywot był bardzo krótki. Przeciwne były tym postanowieniom siły, szczególnie magnaterii i części hierarchii kościelnej, upatrując w nich największą klęskę. Nie cofnęły się przed krwawymi rozprawami, zdradą własnego kraju. O pomoc sąsiadów zbytnio prosić nie musieli. Jako, że zaniepokojeni byli oni wydarzeniami nad Wisłą, widząc w nich początek tego, co zdarzyło się nad Sekwaną.
To właśnie było początkiem Targowicy, a także klęski wojsk broniących Konstytucji, przyśpieszyło drugi rozbiór Polski, a także Sejm Grodzieński – ostatni sejm w dziejach Rzeczpospolitej, który przywrócił na resztkach ziem Rzeczypospolitej dawny system rządów, likwidując reformy społeczne Sejmu Czteroletniego. Całość życia w niepodległej części nominalnie jeszcze państwa polskiego poddana została kontroli wojsk zaborczych.
Siły patriotyczne raz jeszcze zerwały się do walki w obronie ojczyzny, mimo, że nie potrafili zmobilizować wszystkich sił tkwiących w narodzie, choć nikłe były szansę na zwycięstwo. Nie należy zapominać o wszystkich twórcach, o bojownikach Insurekcji Kościuszkowskiej. Jednak klucz wszelkich problemów społecznych epoki, to wieś. Wielkie możliwości, jakie tkwiły w wyzwoleńczych dążeniach chłopstwa były w małej tylko części wyzwolone, wręcz nie doceniane.
Mimo bohaterstwa wojsk Kościuszki, ofiarności i męstwa ludności Warszawy insurekcja upadła. Nastąpił trzeci rozbiór i likwidacja Rzeczypospolitej. Po ośmiuset latach niepodległego bytu Polska, jeszcze niedawno czołowa potęga w Europie podzielona została pomiędzy trzy zaborcze monarchie - na okres 130 lat wymazana z politycznej mapy tejże Europy, co w nowożytnej historii Europy było wydarzeniem bez precedensu. Naród Polski decydującą fazę swego rozwoju przebył bez własnej państwowości. Mimo tych wszystkich uwarunkowań - Polacy nie tylko, że utrzymali ale i umocnili swą jedność, rozwinęli wspólnotę kultury i obyczaju, w ten sposób dowodząc, że to właśnie te czynniki odegrać mogą rolę wiodącą w kształtowaniu nowoczesnej świadomości narodowej.
Tak więc, mimo późniejszych wydarzeń historycznych, zarówno reformy Sejmu Czteroletniego, jak i Konstytucja Majowa łamiąc magnackie rządy Rzeczypospolitej, otwierały drogę dalszym przeobrażeniom politycznym i społecznym - choć nie wykorzystane, stanowiły ogromną doniosłość.

Tekst i zdjęcia: Marian Klasik